Termin "folklor" został wprowadzony przez brytyjskiego pisarza Williama Thomsa w 1846 roku. Wówczas był definiowany jako stary zwyczaj, obyczaj, obrzęd, zabobon, ballada lub przysłowie. W Europie zyskał popularność szczególnie w epoce romantyzmu, gdzie autorzy kultywowali kulturę ludową, wprowadzając elementy folklorystyczne do swojej twórczości. Świetnym przykładem są ballady Adama Mickiewicza.
Co to jest folklor?
Pierwszym, który zapoczątkował zainteresowania ludoznawcze był Zorian Dołęga-Chodakowski, który jest autorem rozprawy "O Sławiańszczyźnie przed chrześcijaństwem". Zapoczątkował tym samym zbieranie podań i pieśni chłopskich.
Według Juliana Krzyżanowskiego folklor to materiał obejmujący zjawiska z dziedziny ustalonych zwyczajów ogólnych, powszechnych, niejednostkowych, zwłaszcza zwyczajów o charakterze obrzędowym.
Wraz z rozwojem folkloru została wyodrębniona oddzielna dyscyplina naukowa, zajmująca się badaniem folkloru. W latach 30. XX wieku nazwano ją folklorystyką.
"Folklor" był definiowany na wiele sposobów, różni badacze zawężali bądź rozszerzali definicję znaną nam dzisiaj. Archer Taylor włączał do folkloru kulturę symboliczną i społeczną, natomiast węższe spojrzenie reprezentowała J. M. Sokołowa, która zaproponowała by odnosić ten termin wyłącznie do literatury ustnej (bajki, podania, legendy, pieśni, przysłowia).
W znaczeniu szerszym folklor tworzy cała kultura ludowa, obejmująca:
- tradycje,
- obyczaje,
- obrzędy
- mity,
- legendy.
Natomiast - w węższym to twórczość ludowa, związana z muzyką i tańcem.
Tradycyjnie do folkloru zalicza się twórczość ludową, ale wyodrębnia się też folklor szlachecki i miejski. Elementy folkloru przenikały do kultury warstw wykształconych. Obecnie pewne właściwości można odnaleźć np. w muzyce młodzieżowej.
Warto wspomnieć, że folklor tworzą również regionalne stroje i potrawy. Towarzyszył uroczystościom rodzinnym i religijnym. Pieśni ludowe opowiadają o codziennych zajęciach i obyczajach.
Zmiany zakresu użycia terminu folklor
Początkowo folklor odnosił się wyłącznie do kultury warstwy chłopskiej. Skupiano swoją uwagę na zwyczajach, obrzędach, sposobie życia i obyczajach, a różne uroczystości były urozmaicane balladami czy przysłowiami. Współcześnie nie wiąże się już pojęcia folk tylko z warstwą niewykształconą lub chłopską. W latach 60. XIX wieku amerykański badacz Alan Dundes odniósł ten termin do każdej grupy ludzi, połączonej co najmniej jednym wspólnym czynnikiem. Miał na myśli, np. muzyków grających na gitarze czy innym instrumencie - łączyła ich wspólna pasja, jednakowy sposób spędzania wolnego czasu.
Folklor jest twórczością przekazywaną z pokolenia na pokolenie, ciągle się zmienia i jest stosowany w różnych kontekstach.
Rozwój zainteresowań folklorem na przestrzeni czasu
Z biegiem lat termin folklor stał się obiektem zainteresowań nie tylko folklorystów. Wiele zjawisk wchodzi w obszary zainteresowań takich dziedzin, jak:
- etnografia,
- socjologia,
- historia sztuki,
- muzykologia,
- językoznawstwo,
- literaturoznawstwo,
- historia.
Z wartości artystycznych folkloru czerpali poeci, pisarze i muzycy. Oprócz romantyków, ludowość była inspiracją dla młodopolan. W XIX wieku folklor przyczynił się do wzrostu świadomości narodowej, był też jedną z podstaw ideologii politycznych, np. realnego socjalizmu. Wraz z następstwem kolejnych epok zmianie ulegały funkcje, treści i formy folkloru oraz jego miejsce w kulturze. Zaczęły kształtować się nowe pojęcia, takie jak: folkloryzm, folk, muzyka korzeni itp. Można zaobserwować również zainteresowanie folklorem wśród mieszkańców miast. Chęć poznania kultury folklorystycznej przejawia się zwłaszcza wśród inteligencji, kadry naukowej czy młodzieży akademickiej. Do zmian przyczyniła się sytuacja społeczno-gospodarcza, zawodowa oraz rozwój przemysłu.
Typy folkloru ze względu na aspekt społeczny
Folklor chłopski
Obejmuje zwyczaje ogólne, powszechne, niejednostronne, o charakterze obrzędowym. Twórczość była związana z pracą i obyczajowością, opierała się na doświadczeniach codzienności i życia społecznego.
Folklor szlachecki
Posługuje się zapisem rękopiśmiennym, jest to ciekawa cecha, ponieważ większość folklorów wytworzyło model literatury ustnej.
Folklor miejski
Powstał w przeszłości historycznej mieszkańców miasta. Przejawia się np. na muralach, w piosenkach miejskich itp.
Typy folkloru ze względu na aspekt chronologiczny
Zanikający folklor tradycyjny
Obejmuje gatunki literatury ustnej oraz utwory muzyczne lub relikty, będące świadectwem dawnych obrzędów.
Folklor współczesny
Zaspokaja potrzeby komunikacji. Przekazywanie treści następuje zarówno w kontaktach bezpośrednich, jak i poprzez środki masowego przekazu (prasa, telewizja, Internet). Obejmuje: pogłoskę, plotkę, anegdotę, dowcip, satyrę, życzenia, toast, parodię, legendy miejskie.
Folklor rekonstruowany
Obejmuje teksty opracowane stylistycznie i przedstawiane w sytuacjach celowo zaaranżowanych, np. zespoły taneczne lub wokalne.
Inne typologie folkloru
Według kryteriów:
Kryterium środowiskowe
Obejmuje działalność całych stanów i klas lub wąskich grup regionalnych. Warunkiem powstania tego rodzaju folkloru jest istnienie więzi łączącej ją w wyraźną wspólnotę - np. kultura. Każda z grup posługuje się wspólnymi tematami oraz specyficznymi dla siebie formami komunikacji. Przykłady: żołnierski, marynarski, przestępczy, uczniowski.
Kryterium zawodowe
Jest związane z wykonywaną profesją. Użytkownicy posługują się specjalnymi językami zawodowymi. Przykłady: górniczy, rybacki.
Kryterium regionalne
To kryterium odnosi się do mieszkańców danego regionu, skupia wokół siebie terytorium, posługujące się typowymi sformułowaniami, mającymi swoje tradycje, obrzędy oraz posiadające własny strój ludowy - każdy z obszarów ma osobliwe przebranie. Przykłady: góralski, kaszubski, śląski.
Kryterium sytuacyjno-okolicznościowe
Wiąże się z sytuacją nadzwyczajną, jaką jest wojna lub strajk. Przykłady: wojenny, strajkowy, obozowy.
Kryterium etniczne
Jest ściśle powiązany z kulturą warstw etnicznych - Żydów, Cygan. Przykłady: folklor cygański, żydowski.
Gatunki folkloru
Gatunki tekstów folkloru dzielą się na:
- Autonomiczne;
- Sytuacyjne.
Wyszczególnione typy gatunków można również rozdzielić na kilka podkategorii, a mianowicie:
Gatunki sytuacyjne
Związane z obrzędami kalendarzowymi
- Jasełka, szopka, kolędy, szczodraki (zw. z Bożym Narodzeniem);
- Misteria, pieśni (zw. z postem);
- Pieśni dyngusowe, pieśni wielkanocne (zw. z Wielkanocą);
- Pieśni gaikowe (zw. z rozpoczęciem wiosny);
- Przemowy frycowe, pieśni dożynkowe (zw. ze żniwami);
- Pieśni sobótkowe (zw. z rozpoczęciem lata).
Związane z obrzędami rodzinnymi
- Przemowy chrzcinowe (zw. z narodzinami);
- Pieśni weselne, oracje weselne (zw. z małżeństwem);
- Pieśni pogrzebowe, lamenty (zw. ze śmiercią).
Okolicznościowe
- Wyliczanki, przyśpiewki, pieśni biesiadne (zw. z zabawą);
- Pieśni pasterskie (zw. z pracą);
- Pieśni żołnierskie (zw. z wojną).
Gatunki autonomiczne
Fabularne
- Bajka;
- Anegdota;
- Gadka;
- Mit;
- Legenda;
- Podanie;
- Opowieść wspomnieniowa;
- Ballada.
Niefabularne
- Pieśni o miłości;
- Pieśń o wojnie;
- Pieśń żartobliwa;
- Pieśń o małżeństwie;
- Pieśń satyryczna.
Bajka ludowa
Nazwa gatunku "bajka" pochodzi od "bajać", co wiąże się z zamierzeniem mówienia nieprawdy i fikcji. Bajka ludowa czerpie głównie z tradycji oralnej. Motywy zaś są pewnym schematem i ograniczają się do sytuacji typowych, nic nas tutaj nie dziwi, bohaterowie również są przedstawieni w sposób konwencjonalny. Ponadto autorzy bajek ludowych posługują się kontrastem, fabuła jest prosta i zawiera pojedynczy wątek, dominują dialogi (narracja na dalszym planie), nie podaje się również dokładnego czasu i miejsca akcji. Pierwsze bajki ludowe zostały spisane przez Ezopa - miały one formę bajek zwierzęcych.
Klasyfikacja bajek ludowych
Julian Krzyżanowski wyszczególnił:
Bajki zwierzęce
Bohaterami stają się zwierzęta, których zachowanie ma być pewnym wzorcem dla ludzi, mają uczyć, jak należy się zachowywać i jakich zachowań należy unikać.
Bajki magiczne
Obfitują w cudowne i fantastyczne elementy, bajkopisarze wprowadzają magiczne przedmioty, nadzwyczajne moce oraz nadprzyrodzone zjawiska.
Bajki nowelistyczne
Przypominają nowele, w ich skład wchodzą również elementy charakterystyczne dla legend i romansów.
Bajki łańcuszkowe
Są złożonymi tekstami, budują napięcie, łączą pewne elementy, występuje dużo pytań, a odpowiedź uzyskujemy dopiero pod koniec utworu.
Bajki ajtiologiczne
Wiążą się z wierzeniami oraz legendami, skupiają uwagę wokół ziemi, zwierząt, roślin i ludzi. Często występują motywy apokryficzne i mityczne.
Bajki mają stały schemat. Obejmują: formułę początkową zewnętrzną wobec tekstowych zdarzeń, formułę początkową wprowadzającą w ciąg zdarzeń, ciąg zdarzeń w tekście, formułę końcową zamykają zdarzenia oraz formułę końcową zewnętrzną wobec zdarzeń.
Teksty polskich bajek zostały umieszczone m.in. w następujących zbiorach i publikacjach:
- Starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi K. W. Wójcicki;
- Bajarz polski. Baśnie, powieści i gawędy ludowe J. Gliński;
- Bajki śląskie L. Malinowski.
Komentarze